ঋষিঃ-অথর্বা।। দেবতা-বাচস্পতিঃ।। ছন্দঃ-অনুষ্টুপ্।।
য়ে ত্রিষপ্তাঃ পরিয়ন্তি বিশ্ব রূপাণি বিভ্রতঃ।
বাচস্পতির্বলা তেষা তন্বো অদ্য দধাতু মে।।
ये त्रि॑ष॒प्ताः प॑रि॒यन्ति॒ विश्वा॑ रू॒पाणि॒ बिभ्र॑तः। वा॒चस्पति॒र्बला॒ तेषां॑ त॒न्वो॑ अ॒द्य द॑धातु मे ॥
মন্ত্রার্থঃ (য়ে) যে পদার্থ (ত্রি-সপ্তাঃ) ১-সবার সাধু, রক্ষক পরমেশ্বরের সম্বন্ধে যে, ২-রক্ষণীয় জগৎ [অথবা-তিন হইতে সম্বন্ধী ৩-তিন কাল-ভূত, বর্তমান আর ভবিষ্যৎ। ৪-তিন লোক, স্বর্গ, মধ্য আর ভূলোক। ৫-তিন গুণ স্বত, রজ আর তম। ৬-ঈশ্বর, জীব আর প্রকৃতি। অথবা তিন আর সাত=দশ। ৭-চার দিশা, চার বিদিশা, এক উপরে আর এক নিচের দিশা। ৮-পাঁচ জ্ঞান ইন্দ্রিয় অর্থাৎ কান, ত্বক,নেত্র জিহ্বা, নাসিকা আর পাঁচ কর্ম ইন্দ্রিয় অর্থাৎ বাক্, হাত, পা, পায়ু উপস্থ। অথবা তিন গুনিত সাত=একুশ। ৯- মহাভূত ৫+প্রাণ ৫+জ্ঞান ইন্দ্রিয় ৫+কর্ম ইন্দ্রিয় ৫+অন্তঃ করণ ১ ইত্যাদি] র সম্বন্ধে [বর্তমান] হয়ে (বিশ্বা=বিশ্বান) সব (রূপাণি) বস্তুকে (বিভ্রতঃ) ধারণ করতে থাকে (পরি) সব দিকে (য়ন্তি) ব্যাপ্ত আছে। (বাচস্পতিঃ) বেদরূপ বাণীর স্বামী পরমেশ্বর (তেষাম্) তাদের মধ্যে (মে) আমাদের জন্য (দধাতু) দান করেন।।
পদার্থঃ ( যে ত্রিষপ্তা) এই যে তীন পৃথিবী তত্ত্ব অন্তরিক্ষ এবং দ্যুলোকে সাত সাত ভেদে বর্তমান হয়ে "আপঃ" অপ্ তত্ত্ব- দ্যুলোকে সাত রশ্মি, অন্তরিক্ষে বিদ্যুৎময় সাত বায়ুস্তর, পৃথিবীর উপর সাত জলপ্রবাহ, সাত প্রকার নদীসমূহ ( বিশ্বা রূপাণি) সব রূপবান যা নিরূপণ করিবার যোগ্য উৎপন্ন বস্তুকে ( বিভ্রতঃ) ধারণ এবং পোষণ করেই ( পরিয়ন্তি) পরিক্রমা করে- সব দিকে গতি করে। ( তেষাং বলা) তাহার বল সামর্থকে ( মে তন্বঃ) আমার শরীরে ( অদ্য) আজ এখন নিরন্তর ( বাচঃ পতিঃ) বেদ বাণীর স্বামী পরমাত্মা ( দধাতু) ধারণ করাও- প্রবিষ্ট করাও। সৃষ্টিতে উৎপন্ন আপঃ- অপ্ তত্ত্ব দ্যুলোকে সাত রশ্মি রূপে সমস্ত গ্রহ তারা আদিকে গতি প্রদান করে, অন্তরিক্ষে বিদ্যুৎময় বায়ু স্তরের রূপে সূক্ষ কণা, তরঙ্গ, মেঘমালা এবং শব্দ আদিকে স্থানান্তরে গতি করিবার মার্গ প্রদান করে। পৃথিবীর উপর জল প্রবাহ রূপে পৃথিবীকে সিঞ্চন করে প্রাণীদের চলিবার জন্য মার্গ দর্শণ করায়। এই ত্রিস্থানীয় আপঃ তত্ত্ব বিদ্যমান হয়ে পরমাত্মার আরাধনা শরীরে তেজ স্ফূর্তি এবং জীবনীশক্তি বানায়। ব্রাহ্ম বৈ বাচস্পতিঃ। কাঠক ২৭/১। প্রাণো বৈ বাচস্পতিঃ। শত ৪/১/১/৯১। অন্তরিক্ষম্ বা অপাং সধস্থম্। শত ৭/৫/২/৫৭। অদ্রির্বা ইদম্ সর্বমাপ্তম্। শত ১/১/১/১/১৪। উর্গ বৈঃ শরঃ। তৈ ৬/১/৩/৩। শরঃ জলম্। সাত ছন্দরূপ জলে সমগ্র সৃষ্টি গতি করিতেছে।-[ব্রহ্মমুনি আধিদৈবিক ভাষ্য]
পদার্থঃ (য়ে) যে সব পদার্থ (ত্রিসপ্তাঃ) সকলের ত্রাতা, রক্ষক পরমেশ্বরের সম্বন্ধে
এবং রক্ষণীয় জগতের সন্বন্ধে বর্তমান থাকিয়া (বিশ্বা) সব (রূপাণি) বস্তুকে (বিভ্রতঃ) ধারণ করিয়া (পরি) সব দিকে (য়প্তি) ব্যাপ্ত রহিয়াছে, (বাচস্পতিঃ) বেদরূপ বাণীর পালক পরমেশ্বর (তেষাম্) তাহাদের (তন্বঃ) শরীরে (বলা) বলকে (অদ্য) আজ (মে) আমাকে (দবাতু) দান করুন।।১।।
(ত্রি সপাঃ) তৃ তরণে ড্রি। তরতি, তারয়তি তাতে রাত্রিঃ। যাহা রক্ষা করে বা রক্ষা পায় তাহা ত্রি-পরমেশ্বর বা জগৎ । ষপ্ সমবায়েক্ত। সপতি সমবৈতীতি সপ্তা্। যাহা সমবেত হয় তাহা সপ্ত। ত্রিসপ্তাঃ অর্থাৎ তারক ঈশ্বর বা তারণীয় জগতের সহিত সন্বন্ধ পদার্থ সমূহ। সংখ্যা ভেদে তিন সন্বন্ধ তিন কাল ভূত, বর্তমান; ও ভবিষ্যৎ; তিন লোক স্বর্লোক, ভূবলোক ও ভূলোক; তিনগুণ সত্ত্ব, রজঃ ও তমঃ; তিন তত্ত্ব ঈশ্বর, জীব ও প্রকৃতি। ৩+৭-দশ দিক। ৩×৭- একুশ দিক, অর্থাৎ পঞ্চ মহাভূত, পঞ্চ প্রাণ, পঞ্চ জ্ঞানেন্দ্রিয়, পঞ্চ কর্মেন্দ্রিয় এবং এক অন্তঃকরণ।। ১৷৷
ভাবার্থঃ- যে সব পদার্থ সর্বরক্ষক পরমাত্মা ও তাহার পালনীয় জগতের সন্বন্ধে বর্তমান থাকিয়া সব বস্তুকে ধারণ করে এবং সর্বত্র ব্যাপ্ত থাকে, বেদরূপ বাণীর রক্ষক পরমেশ্বর তাহাদের শরীরের বল আজ আমাকে দান করুন।।১।।
তৃণ হইতে ব্রহ্ম পর্যন্ত যাবতীয় পদার্থই সংসার স্থিতির কারণ। মনুষ্য সেই বিষয়ের জ্ঞান পরমাত্মার কৃপায় বেদ দ্বারা লাভ করুন।।১।। [দীনবন্ধু বেদশাস্ত্রী]
पदार्थान्वयभाषाः -(ये) जो पदार्थ (त्रि-सप्ताः) १−सबके संतारक, रक्षक परमेश्वर के सम्बन्ध में, यद्वा, २−रक्षणीय जगत् [यद्वा−तीन से सम्बद्ध ३−तीनों काल, भूत, वर्तमान और भविष्यत्। ४−तीनों लोक, स्वर्ग, मध्य और भूलोक। ५−तीनों गुण, सत्त्व, रज और तम। ६−ईश्वर, जीव और प्रकृति। यद्वा, तीन और सात=दस। ७−चार दिशा, चार विदिशा, एक ऊपर की और एक नीचे की दिशा। ८−पाँच ज्ञान इन्द्रियाँ, अर्थात् कान, त्वचा, नेत्र, जिह्वा, नासिका और पाँच कर्म इन्द्रियाँ, अर्थात् वाक्, हाथ, पाँव, पायु, उपस्थ। यद्वा, तीन गुणित सात=इक्कीस। ९−महाभूत ५, प्राण ५, ज्ञान इन्द्रियाँ ५, कर्म इन्द्रियाँ ५, अन्तःकरण १ इत्यादि] के सम्बन्ध में [वर्त्तमान] होकर, (विश्वा=विश्वानि) सब (रूपाणि) वस्तुओं को (बिभ्रतः) धारण करते हुए (परि) सब ओर (यन्ति) व्याप्त हैं। (वाचस्पतिः) वेदरूप वाणी का स्वामी परमेश्वर (तेषाम्) उनके (तन्वः) शरीर के (बला=बलानि) बलों को (अद्य) आज (मे) मेरे लिये (दधातु) दान करे ॥
भावार्थभाषाः -आशय यह है कि तृण से लेकर परमेश्वरपर्यन्त जो पदार्थ संसार की स्थिति के कारण हैं, उन सबका तत्त्वज्ञान (वाचस्पतिः) वेदवाणी के स्वामी सर्वगुरु जगदीश्वर की कृपा से सब मनुष्य वेद द्वारा प्राप्त करें और उस अन्तर्यामी पर पूर्ण विश्वास करके पराक्रमी और परोपकारी होकर सदा आनन्द भोगें ॥१॥ भगवान् पतञ्जलि ने कहा है−योगदर्शन, पाद १ सूत्र २६। स पूर्वेषामपि गुरुः कालेनानवच्छेदात् ॥ वह ईश्वर सब पूर्वजों का भी गुरु है क्योंकि वह काल से विभक्त नहीं होता ॥
टिप्पणी:१−शब्दार्थव्याकरणादिप्रक्रिया−ये। पदार्थाः। त्रि-सप्ताः। तरतेर्ड्रिः। उ० ५।६६। इति तृ तरणे−ड्रि। तरति तारयति तार्यते वा त्रिः। परमेश्वरो जगद्वा। संख्यावाची वा। सप्यशूभ्यां तुट् च। उ० १।१५७। इति षप समवाये−कनिन्, तुट् च। सपति समवैतीति सप्तन् संख्याभेदो वा। यद्वा, षप समवाये−क्त। त्रिणा तारकेण परमेश्वरेण तारणीयेन जगता वा सह सम्बद्धाः पदार्थाः। यद्वा। त्रयश्च सप्त चेति त्रिषप्ता दश देवाः। यद्वा। त्रिगुणिताः सप्त एकविंशतिसंख्याकाः पदार्थाः। डच्-प्रकरणे संख्यायास्तत्पुरुषस्योपसंख्यानं कर्तव्यम्। वार्तिकम्, पा० ५।४।७३। इति समासे डच्। विशेषव्याख्या भाषायां क्रियते। परि-यन्ति। इण् गतौ, लट्। परितः सर्वतो गच्छन्ति व्याप्नुवन्ति। विश्वा। अशूप्रुषिलटिकणिखटिविशिभ्यः क्वन्। उ० १।१५१। इति विश प्रवेशे-क्वन्। शेश्छन्दसि बहुलम्। पा० ६।१।७०। इति शेर्लोपः। विश्वानि। सर्वाणि। रूपाणि। खष्पशिल्पशष्पवाष्परूपपर्पतल्पाः। उ० ३।२८। इति रु ध्वनौ−प प्रत्ययो दीर्घश्च। रूयते कीर्त्यते तद् रूपम्। यद्वा, रूप रूपकरणे−अच्। सौन्दर्याणि, चेतनाचेतनात्मकानि वस्तूनि। बिभ्रतः। डुभृञ् धारणपोषणयोः−लटः शतृ। जुहोत्यादित्वात् शपः श्लुः। नाभ्यस्ताच्छतुः। पा० ७।१।७८। इति नुमः प्रतिषेधः। धारयन्तः। पोषयन्तः। वाचः। क्विब् वचिप्रच्छिश्रि०। उ० २।५७। इति वच् वाचि−क्विप्। दीर्घश्च। वाण्याः। वेदात्मिकायाः। पतिः। पातेर्डतिः। उ० ४।५७। इति पा रक्षणे−डति। रक्षकः। सर्वगुरुः परमेश्वरः। वाचस्पतिः−षष्ठ्याः पतिपुत्र०। पा० ८।३।५३। इति विसर्गस्य सत्त्वम्। बला। बल हिंसे जीवने च−पचाद्यच्। पूर्ववत् शेर्लोपः। बलानि। तेषाम्। त्रिसप्तानां पदार्थानाम्। तन्वः। भृमृशीङ्०। उ० १।७। इति तनु विस्तृतौ−उ प्रत्ययः। ततः स्त्रियाम् ऊङ्। उदात्तस्वरितयोर्यणः स्वरितोऽनुदात्तस्य। पा० ८।२।४। इति विभक्तेः स्वरितः, उदात्तस्य ऊकारस्य यणि परिवर्त्तिते। तन्वाः, शरीरस्य। अद्य। सद्यः परुत्परार्यैषमः०। पा० ५।३।२२। इति इदम् शब्दस्य अश्भावः, द्यस् प्रत्ययो दिनेऽर्थे च निपात्यते। अस्मिन् दिने, अध्ययनकाले। दधातु। डुधाञ् धारणपोषणयोः, दाने च−लोट्। जुहोत्यादिः। शपः श्लुः। धारयतु, स्थापयतु, ददातु। मे। मह्यम्, मदर्थम् ॥-पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी
👆
Posts
No comments:
Post a Comment
ধন্যবাদ