অথর্ববেদ ১০/৭/২০

 ऋषि: - अथर्वा, क्षुद्रःदेवता - स्कन्धः, आत्माछन्दः - उपरिष्टाज्ज्योतिर्जगतीसूक्तम् - सर्वाधारवर्णन सूक्त

यस्मा॒दृचो॑ अ॒पात॑क्ष॒न्यजु॒र्यस्मा॑द॒पाक॑षन्। सामा॑नि॒ यस्य॒ लोमा॑न्यथर्वाङ्गि॒रसो॒ मुखं॑ स्क॒म्भं तं ब्रू॑हि कत॒मः स्वि॑दे॒व सः ॥

য়শ্মাদৃচো অপাতক্ষন্যজুর্য়স্মাদপাকষন্।

সামানি য়স্য লোমান্যথর্বাঙ্গিরসো মুখম্।

                     স্কম্ভম্ তম্ ব্রূহি কতমঃ স্বিদেব সঃ॥ (অথর্বঃ ১০|৭|২০)

स्वर सहित पद पाठ

यस्मा॑त् । ऋच॑: । अ॒प॒ऽअत॑क्षन् । यजु॑: । यस्मा॑त् । अ॒प॒ऽअक॑षन् । सामा॑नि । यस्य॑ । लोमा॑नि । अ॒थ॒र्व॒ऽअ॒ङ्गि॒रस॑: । मुख॑म् । स्क॒म्भम् । तम् । ब्रू॒हि॒ । क॒त॒म: । स्वि॒त् । ए॒व ।

অর্থাৎ - সেই সর্বশক্তিমান পরমাত্মা হতে ঋগ্বেদ, য়জুর্বেদ, সামবেদ আর অথর্ববেদ, এই বেদ চতুষ্টয় প্রাদুর্ভূত হয়। অঙ্গিরস অর্থাৎ অথর্ববেদ যার মুখের স্বরূপ, সামবেদ যার লোমবৎ, য়জুর্বেদ যার হৃদয় স্বরূপ আর ঋগ্বেদ যার প্রাণ স্বরূপ। এইভাবে পরমাত্মা রূপকালঙ্কার দ্বারা বেদের উৎপত্তির প্রকাশ করেন।

বিঃদ্রঃ মহর্ষি দয়ানন্দকৃত ঋগ্বেদাদিভাষ্যভূমিকা পৃঃ ৯ দেখুন

এই মন্ত্রটাতে চার বেদের নাম আছে, সেখানে অথর্ববেদের সঙ্গে চতুর্থ ঋষি অঙ্গিরারও নাম আছে। অগ্নি, বায়ু আদিকে আপনি ঋষি না ভেবে জড় পদার্থ ভেবে ফেলেছেন, কিন্তু আপনার গুরু আচার্য সায়ণ ঋগ্বেদ ভাষ্যের ভূমিকাতে অগ্নি আদিকে শতপথ ব্রাহ্মণের প্রমাণ দিয়ে তাদের "জীব বিশেষ" বিশেষ জীব অর্থাৎ ঋষি বলেছেন।

ভবার্থঃ ঋষিরা নিশ্চয় করেছেন ঋগ্বেদ, যজুর্বেদ, সামবেদ এবং অথর্ববেদ ঈশ্বরকৃত এবং সমস্ত সংসারের কল্যাণকারক॥

অগ্নিঃ ঋগ্বেদঃ বায়োর্য়জুর্বেদঃ সূর্য়াত্সামবেদঃ

                       (শতপথ ব্রাহ্মণঃ ১১|৫|৮|৩)

অর্থাৎ - অগ্নি থেকে ঋগবেদ বায়ু থেকে য়জুর্বেদ তথা সূর্য থেকে সামবেদ প্রকট হয়। 

           অগ্নিবাযুরবিভ্যস্তু ত্রয়ম্ ব্রহ্ম সনাতনম্।

          দুদোহ য়জ্ঞসিদ্ধ্যর্থমৃগ্যজুঃ সামলক্ষণম্।।

                                (মনুঃ ১|২৩)

অর্থাৎ - অগ্নি, বায়ু, অঙ্গিরা নামক ঋষাদির মাধ্যমে ক্রমশঃ ঋক্ আদি বেদকে পরমাত্মা দোহন করে প্রকাশ করেছিলেন।

विषय - ब्रह्म के स्वरूप के विचार का उपदेश।

पदार्थ -
(यस्मात्) जिस से [प्राप्त करके] (ऋचः) ऋग् मन्त्रों [स्तुतिविद्याओं] को (अप-अतक्षन्) उन्होंने [ऋषियों ने] सूक्ष्म किया [भले प्रकार विचारा] (यस्मात्) जिससे [प्राप्त करके] (यजुः) यजुर्ज्ञान [सत्कर्मों के बोध] को (अप-अकषन्) उन्होंने कसा अर्थात् कसौटी पर रक्खा। (सामानि) मोक्षविद्याएँ (यस्य) जिस के (लोमानि) रोम [समान व्यापक] हैं और (अथर्व-अङ्गिरसः) अथर्वमन्त्र [निश्चल ब्रह्म के ज्ञान] (मुखम्) मुख [तुल्य हैं], (सः) वह (कतमः स्वित्) कौन सा (एव) निश्चय करके है ? [उत्तर] (तम्) उसको (स्कम्भम्) स्कम्भ [धारण करनेवाला परमात्मा] (ब्रूहि) तू कह ॥

भावार्थ - ऋषियों ने निश्चय किया है कि ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद और अथर्ववेद ईश्वरकृत और समस्त संसार के कल्याणकारक हैं ॥२०॥ यह मन्त्र महर्षिदयानन्दकृत ऋग्वेदादिभाष्यभूमिका पृष्ठ ९। में व्याख्यात है ॥

टिप्पणी -
२०−(यस्मात्) परमेश्वरात् प्राप्य (ऋचः) ऋग् वाङ्नाम-निघ० १।११। ऋग्वेदमन्त्राः [अपातक्षन्] तक्षू तनूकरणे-लङ्। सूक्ष्मीकृतवन्तः। यथावद् विचारितवन्तः (यजुः) अ० ७।५४।२। यजुर्वेदम्। सत्कर्मज्ञानम् (यस्मात्) (अपाकषन्) कष हिंसायाम्-लङ्। कषपाषाणेन सुवर्णघर्षणप्रस्तरेण यथा साक्षात्कृतवन्तः (सामानि) अ० ७।५४।१। षो अन्तकर्मणि-मनिन्। सामज्ञानानि। मोक्षज्ञानानि (यस्य) (लोमानि) रोमतुल्यानि (अथर्वाङ्गिरसः) स्नामदिपद्यर्ति०। उ० ४।११३। अ+थर्व चरणे=गतौ-वनिप्, वलोपो विकल्पेन। अथर्वाणोऽथर्वन्तस्थर्वतिश्चरतिकर्मा तत्प्रतिषेधः-निरु० ११।१८। अङ्गतेरसिरिरुडागमश्च। उ० ४।२३६। अगि गतौ-असि, इरुडागमश्च। अथर्वणो निश्चलस्वभावस्य परमेश्वरस्य अङ्गिरसो बोधाः। अथर्ववेदमन्त्राः (मुखम्)। अन्यत् पूर्ववत् ॥